چرا رتبه ایران در نوآوری افت کرد/ رتبه ایران مرهون ای سی تی نیست

به گزارش خبرنگار مهر، شاخص جهانی نوآوری (GII) یک نظام رتبه بندی کشورها است که توسط سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) با همکاری دو مدرسه کسب و کار در آمریکا و فرانسه تهیه و به صورت سالانه منتشر می‌شود. این نظام رتبه بندی متوازن، شامل ۸۰ شاخص است که داده‌های این شاخص‌ها در پایگاه داده سازمان‌های بین‌المللی موجود است و تهیه کنندگان گزارش صرفاً از آن‌ها استفاده می‌کنند.

داده‌های این ۸۰ شاخص در مراجع بین المللی وجود دارد و عمده شاخص‌ها از مراجعی نظیر یونسکو، بانک جهانی، صندوق بین المللی پول، سازمان بین المللی کار، سازمان جهانی مالکیت فکری و نهادهای وابسته به سازمان ملل استخراج می‌شوند و تعداد کمی از شاخص‌ها مکانیزم‌هایی‌بر پایه نظرسنجی دارند که مراجع دیگری داده آن‌ها را گردآوری و منتشر می‌کنند. اکثریت داده شاخص‌ها از نهادهای رسمی کشورها با مکانیزم و فرایندهای مشخصی در اختیار نهادهای بین المللی قرار می‌گیرد.

منطق این گزارش این است که نوآوری را در بستری از تحولات، وضعیت و عملکرد سیاسی، حکمرانی، اقتصادی، محیط زیستی، صنعتی، کسب و کار و علم و فناوری می‌بیند؛ لذا رتبه‌ای که در نهایت استخراج می‌شود ارزیابی نظام علم و فناوری آن کشور نیست؛ از این رو این رتبه بندی حاصل مجموعه گسترده‌ای از عوامل در کنار هم است که نوآوری در بستر آنها ممکن می‌شود.

رتبه ایران در سال ۲۰۱۹ برابر با ۶۱ بود و طبق آخرین اعلام، کشور ما در سال ۲۰۲۰، ۷ رتبه تنزل پیدا کرده همین موضوع توجهات زیادی را به خود جلب کرده به طوریکه محمد جواد آذری جهرمی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات با بازنشر اطلاعاتی در فضای مجازی به این موضوع پرداخت.

در راستای انتشار این مطلب انتقادها، تعریف و تمجیدهایی همچون تنزل رتبه و اینکه این نظام رتبه بندی مرهون ای سی تی و سایبری است، اشاره شده؛ ضمن اینکه خبرهایی مبنی بر تنزل ۶ رتبه‌ای ایران در نظام نوآوری بدون اشاره به دلایل آن منتشر شد و بازخوردهایی نیز داشت.

به همین دلیل در صدد برآمدیم تا موضوع رتبه بندی شاخص نوآوری (GII) را ریشه یابی و علل تنزل رتبه ایران در این رتبه بندی و میزان منطقی بودن آن را بررسی کنیم. از آنجایی که معاونت علمی و فناوری در راستای احصا اطلاعات شاخص جهانی نوآوری کشور اقداماتی انجام داده و می‌تواند منبعی برای پاسخ به این انتقادات باشد به سراغ دکتر کیارش فرتاش مشاور معاون سیاستگذاری توسعه فناوری معاونت علمی و فناوری و عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی رفتیم تا علاوه بر روشن شدن موضوع، نظام رتبه بندی شاخص نوآوری را مورد بررسی بیشتر قرار دهیم.

دکتر کیارش فرتاش، مشاور معاون سیاستگذاری توسعه فناوری معاونت علمی و فناوری در خصوص نظام رتبه بندی شاخص جهانی نوآوری (GII) به مهر گفت: اکثریت داده شاخص‌ها از نهادهای رسمی کشورها با مکانیزم و فرایندهای مشخصی در اختیار نهادهای بین المللی قرار می‌گیرد.

وی گفت: این رتبه بندی حاصل مجموعه گسترده‌ای از عوامل در کنار هم است که نوآوری در بستر اینها ممکن می‌شود. اتفاقی که افتاده این است که در شاخص نوآوری از سال ۱۳۹۲ که رتبه ایران در آن ۱۲۰ بود، تقریباً به صورت مستمر و سال به سال بهبود پیدا کرد تا سال قبل که به رتبه ۶۱ رسید.

تحولات و تغییرات در اقتصاد کلان کشور و متغیرهای اقتصاد کلان و صنعت منجر به افت رتبه ایران در نظام رتبه بندی شاخص نوآوری در سال ۲۰۲۰ شد؛ در واقع عملکرد علمی و فناورانه ایران با وجود تنزل ۶ رتبه‌ای در شاخص‌های آموزش عالی، توسعه فناوری پیشرفته، ثبت مالکیت فکری، انتشارات علمی و … بهبود داشته است

مشاور معاون سیاستگذاری توسعه فناوری معاونت علمی و فناوری اضافه کرد: تا سال گذشته ایران جز کشورهای با بالاترین رشد در این شاخص بود که البته امسال با شرایط ناشی از تحریم‌های ظالمانه آمریکا، افت ۶ رتبه‌ای داشتیم. تحولات و تغییرات در اقتصاد کلان کشور و متغیرهای اقتصاد کلان و صنعت منجر به افت رتبه ایران شد؛ در واقع عملکرد علمی و فناورانه ایران با وجود تنزل ۶ رتبه‌ای در شاخص‌های آموزش عالی، توسعه فناوری پیشرفته، ثبت مالکیت فکری، انتشارات علمی و … بهبود داشته است.

وی با بیان اینکه امسال داده هزینه‌کرد و پرسنل «تحقیق و توسعه» که سالهای سال ناقص، قدیمی و بر اساس شرایط کشور واقعی نبود، با همت مرکز آمار ایران واقعی‌تر شد، گفت: ایران در شاخص‌های مرتبط با تحقیق و توسعه از رتبه حدود ۷۰ دنیا در GII به رتبه‌های حدود ۴۰ ارتقا یافته است. از آن‌جایی که تحقیق و توسعه از مهم‌ترین شاخص‌های نظام ملی علم و فناوری کشورهاست، از این حیث این رشد در سال جاری حائز اهمیت است.

وی ادامه داد :۵ بُعد GII مربوط به ورودی‌های نوآوری و دو بعد مربوط به خروجی‌های نوآوری بوده که در این رتبه بندی در نظر گرفته شده و ترکیب متوازنی است. در کنار اینها محیط کسب و کار، مسائل نهادی، رقابت، دسترسی به منابع مالی و … در این شاخص‌ها مهم هستند که توجه دولت‌ها و سیاستگذاران را یکپارچه به دیدن آن‌ها برای بهبود نوآوری جلب کند و این منطقی است که خیلی از کشورها به این شاخص علاقمند شوند.

وی با بیان اینکه این شاخص نوآوری می‌تواند در ارزیابی تلاش‌های توسعه اقتصادی تأثیر گذار باشد، گفت: دو قدرت اقتصادی هند و چین کشورهایی هستند که برنامه‌های سطوح بالا برای بهبود رتبه خود در GII دارند. در همین راستا یک گروه کاری در سطح نخست وزیر و رئیس جمهور تشکیل شده که با بررسی ۸۰ شاخص راه حل‌های بهبود وضعیت در هر شاخص را استخراج و آن را اجرایی می‌کنند. این دو کشور گزارش‌ها و تحلیل‌های زیادی در راستای ارتقای رتبه خود در GII تهیه می‌کنند؛ همچنین ترکیه هم اخیراً در این راستا فعال بوده است.

فرتاش با بیان اینکه تحرکات این کشورها کاملاً مشهود است، بیان کرد: از سال ۱۳۹۲ و همزمان با شروع دولت جدید، معاونت علمی و فناوری به منطق GII در ارزیابی علاقمند شد و از سال ۹۶ با دستور مساعد ریاست جمهور، مجموعه دولت تقریباً ۳-۴ سالی است که به صورت فعالانه در بهبود وضعیت کشور در GII با معاونت علمی و فناوری همکاری کرده اند.

سهم هزینه کرد تحقیق و توسعه از اقتصاد کشور با واقعیت‌ها فاصله دارد

وی با اشاره به اقدامات معاونت علمی در این راستا گفت: چون هر کدام از این شاخص‌ها یک منبع داده‌ای در کشور دارند؛ داده‌های کشور بعضاً به نحو مناسب در اختیار مراجع قرار نمی‌گرفت. به عنوان مثال تحقیق و توسعه از مهم‌ترین شاخص‌ها است که عیار علم و فناوری یک کشور را بر اساس آن اندازه گیری می‌کنند و نقش دماسنج نظام ملی علم و فناوری را داراست. سهم هزینه کرد تحقیق و توسعه از اقتصاد در کشورهای در حال توسعه معمولاً عددی بین ۰.۱ درصد تا نیم درصد و حداکثر حدود یک درصد است.

مشاور معاون سیاستگذاری توسعه فناوری معاونت علمی و فناوری با بیان اینکه سال‌ها این سهم در ایران بین حدود ۰.۳ درصد بود و دلیل آن هم عدم ارائه آمار به روز توسط مجریان اصلی تحقیق و توسعه در کشور بود گفت: درسال ۹۶ تلاش مضاعفی در خصوص آن صورت گرفت که به واقعی‌تر شدن این سهم منجر شد.

وی افزود: با وجود اینکه هنوز این سهم با واقعیت‌های کشور و آرمانها فاصله دارد، به ۰.۸۳ درصد بهبود یافت که در تراز کشورهای در حال توسعه و در حال ظهور با رشد بالا است.

الزاماً در این نظام رتبه بندی تنها عملکرد علم و فناوری کشورها مطرح نیست؛ یعنی اگر ایران را بدون در نظر گرفتن سایر عوامل و تنها بر رتبه کشور در شاخص‌های علم و فناوری تمرکز کنیم رتبه‌ای در حدود ۴۰ داشته‌ایم که در سال‌های اخیر از جمله امسال تقریباً ثابت بوده است وی با بیان اینکه سازمان جهانی مالکیت فکری در GII، نوآوری را تابعی از عملکرد عوامل گسترده‌ای از موضوعات اقتصادی، صنعتی، کسب و کاری و علمی و فناورانه به عنوان شاخص جهانی نوآوری منتشر می‌کند؛ الزاماً در این نظام رتبه بندی تنها عملکرد علم و فناوری کشورها مطرح نیست؛ یعنی اگر ایران را بدون در نظر گرفتن سایر عوامل و تنها بر رتبه کشور در شاخص‌های علم و فناوری تمرکز کنیم رتبه‌ای در حدود ۴۰ داشته‌ایم که در سال‌های اخیر از جمله امسال تقریباً ثابت بوده است.

وی با تاکید بر اینکه معاونت علمی در راستای بهبود وضعیت شاخص نوآوری اقداماتی انجام داده گفت: برداشت ما این است که این چارچوب بستر فکری و تحلیلی مشترکی بین دستگاه‌های مختلف دولتی، حاکمیتی و خصوصی در بهبود وضعیت نوآوری در کشور ایجاد می‌کند؛ یعنی لازم است همه نهادهای یاد شده در این راستا نقش آفرینی کنند. در این راستا تعامل با نهادهای متولی بخش خصوی از جمله اتاق بازرگانی نیز داشته‌ایم.

فرتاش گفت: شاخص‌های GII یا بر اساس واقعیت‌ها یا بر اساس نظرسنجی هستند؛ ما در زمینه شاخص‌های حاصل از نظرسنجی‌ها مشکلاتی داریم. مشکل آن است که ادراک پاسخ دهندگان به نظرسنجی‌ها با واقعیت‌های کشور در آن شاخص‌ها فاصله دارد. به عنوان مثال در شاخص همکاری تحقیقاتی دانشگاه و صنعت رتبه ما ۱۱۷ است که مشخصاً با واقعیت‌های کشور همخوان نیست.

وی با بیان اینکه GII همه کشورهایی که در سه‌چهارم شاخص‌ها داده موجود در مراجع بین‌المللی داشته باشند را مورد ارزیابی قرار می‌دهد، گفت: در سال ۲۰۲۰، ۱۳۱ کشور مورد ارزیابی قرار گرفته است. از نظر تهیه‌کنندگان GII ایران طبق برخی دسته بندی‌های جغرافیایی سازمان ملل در منطقه آسیای مرکزی و جنوبی قرار گرفته که در میان ۱۰ کشور آن منطقه و از نظر رتبه دومین کشور بعد از هند قرار داریم؛ قزاقستان هم سومین کشور منطقه یاد شده از نظر رتبه است. ایران در مقایسه با کشورهای حاشیه خلیج فارس و خاورمیانه در رتبه چهارم پس از کشورهای ترکیه، عربستان و امارات قرار دارد.

وی ادامه داد: ایران در شاخص‌های مستقیماً مرتبط با عملکرد توسعه فناوری، پژوهش، فناوری‌های پیشرفته، آموزش عالی کشور افتی نداشته و در برخی از این شاخص‌ها از جمله تحقیق و توسعه وضعیت کشور بهبود هم پیدا کرده است.

وی با بیان اینکه اکنون رتبه ایران ۶۷ است، گفت: برخی شاخص‌های مرتبط با وضعیت اقتصاد کلان کشورها در GII از طریق نظر سنجی به دست آمده‌اند که از عوامل تأثیر گذار در تنزل ۶ رتبه‌ای کشور بوده‌اند. همچنین شاخص‌های اقتصادی که بر اساس سهم از رشد اقتصادی و حجم اقتصاد در نظر گرفته می‌شوند که تحت تأثیر تحریم‌های ظالمانه آمریکا، اثر منفی در رتبه کشور داشته‌اند.

فرتاش گفت: عملکرد نوآوری مرکزیتی از شرکتهای دانش بنیان، پژوهش، آموزش عالی، فناوری پیشرفته را در بر می‌گیرد که در فضای کلان کشور قرار گرفته؛ این محیط بستر اقتصادی، صنعتی، کسب و کاری و … کشور است؛ در این مرکزیت افت رتبه مشخصی علم‌رغم تحریم‌ها نداشتیم و چیزی که باعث شده رتبه ما بیشتر کاهش پیدا نکند اتفاقاً همین بهبودهای موردی شاخص‌های با مرکزیت علم و فناوری بوده است. بستر محیطی تحت تأثیر فضای اقتصاد کلان کشور ناشی از تحریم‌ها در بعضی شاخص‌ها بهبود نداشته و در کل رتبه تأثیر منفی گذاشته است.

وی با بیان اینکه داده شاخص‌های GII با وقفه زمانی مواجه هستند و گزارش ۲۰۲۰ عمدتاً داده‌های سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ را مورد استفاده قرار داده، گفت: در اثر کرونا انتظار می‌رود تغییر رتبه ایران در سال آتی در مقایسه با کشورهای منطقه وضعیت مناسب‌تری داشته باشد.

فرتاش در خصوص شاخص‌های حجم بازار داخلی و نرخ تشکیل سرمایه گفت: اندازه بازار داخلی الزاماً به توسعه یافتگی کشور اشاره ندارد. حجم اقتصاد بر اساس تولید ناخالص داخلی بر حسب قدرت خرید محاسبه می‌شود. بر این اساس ایران رتبه ۱۸ را داراست و این به معنی آن است که کشورمان وضعیت بسیار مناسبی از منظر حجم بازار داخلی برای مصرف و توسعه تولید محصولات دانش بنیان و مبتنی بر فناوری ساخت داخل داراست.

فرتاش در خصوص موضوعی که در فضای مجازی مطرح شده بود مبنی بر اینکه «ایران به طور پیش فرض در بین این کشورهای ضعیف اول یا دوم است لذا در GII دوم هم باشد هنری نیست»، گفت: قرار گرفتن ایران در منطقه آسیای جنوبی و مرکزی در GII، به خواست ایران نبوده که بخواهیم در این خصوص پاسخ دهیم. اگر مشکلی در منطق این دسته‌بندی وجود دارد باید با تهیه کنندگان این شاخص ارتباط گرفت؛ البته امروز تأکیدی نداریم که وضعیت فعلی علی‌رغم بهبود در سال‌های اخیر مطلوب است. بلکه در تلاش هستیم به وضعیت عملکردی مطلوب در نوآوری برسیم و GII صرفاً ابزاری در این راستاست.

رتبه ایران در نوآوری مرهون ای سی تی نیست

وی ادامه داد: البته کشورهای دیگر هم تلاش می‌کنند رتبه خود را در نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی نوآوری از جمله GII بهبود دهند. اگر ما خودمان را طبق سند چشم انداز بسنجیم، به غیر از رژیم‌اشغالگر قدس و کشورهای ترکیه و امارات و عربستان از بقیه کشورها رتبه بالاتری داریم و تعداد زیادی از کشورهای منطقه که در سالهای قبل رتبه‌های بالاتری از ایران داشتند در اثر افت قیمت نفت به سرعت با کاهش رتبه در GII مواجه شدند.

وی گفت: کاهش قیمت نفت در سالهای اخیر بر رتبه کشورهای حاشیه خلیج فارس تأثیر گذاشته. ما در شرایط مشابه آن‌ها و علی‌رغم تحریم‌ها در سال گذشته رشد رتبه داشتیم.

فرتاش در خصوص این مطلب که عنوان شده بود «مجمع جهانی اقتصاد به بررسی کشورهای دنیا از منظر نوآوری پرداخته و سه کشور برتر در هر منطقه را مشخص کرده است. در منطقه آسیای مرکزی و جنوبی، ایران بعد از هند و بالاتر از قزاقستان دومین کشور نوآور منطقه است. بخش مهمی از این دستاورد مرهون دستاوردهای ایران در حوزه‌ای سی تی و سایبری است» نیز توضیح داد: این مجمع جهانی اقتصاد نیست بلکه سازمان بین المللی مالکیت فکری است؛ یکی از نقاط قوت کشور در این دسته بندی، بهبود مستمر دو شاخص استفاده از ای سی تی و دسترسی به ای سی تی است؛ ولی اینکه رتبه مرهون این دو باشد اغراق آمیز است.

جهت گیرهای غیرعلمی درباره رتبه ایران در نوآوری

وی گفت: برخی تحلیل‌های مطرح شده در روزهای اخیر در خصوص رتبه کشور در GII جهت‌گیرانه و فاقد مبانی علمی هستند. در هر شاخص کشورها بر اساس وضعیت خود رتبه‌بندی می‌شوند. بالاترین کشور در هر شاخص با امتیاز ۱۰۰ و امتیاز سایر کشورها را با این امتیاز نرمال می‌کنند. لذا کشوری که در شاخصی امتیاز ۱۰۰ کسب کرده، عملکرد سه برابری کشوری با امتیاز ۳۳ در آن شاخص را ندارد. این مسئله برای کشورهای دیگر هم موضوعیت دارد. در بسیاری از شاخص‌ها، کشور توسعه یافته امتیازی بین ۴۰ تا ۵۰ دارد که الزاماً نشان از عملکرد ضعیف آن‌ها نیست.

وی افزود: نظام رتبه بندی GII منطق قابل‌قبول و منطقی و متوزانی دارد و همین منطق باعث می‌شود که تصمیم گیران دولتی و حاکمیتی در کشورها با تصویری مشترک از نوآوری که به علم و فناوری محدود نیست، آن را برای تلاش‌های سیاستی و اجرایی خود مناسب تلقی کرده‌اند. این امر البته نافی سوگیری‌های احتمالی سازمان‌های بین‌المللی در چنین نظام‌های رتبه‌بندی نیست.